Biobased = duurzaam? – Deel 2

Om te kunnen beantwoorden of biobased ook daadwerkelijk duurzaam is, moeten we eerst weten wat er met biobased bedoeld wordt en wat duurzaam precies inhoudt. In deel 1 van deze blog is de definitie van biobased nader uiteen gezet, in deze blog wil ik verder uitwijden over de term ‘duurzaamheid’.

Containerbegrip

De volgende vraag is dus: ‘Wat is duurzaam?’ De laatste jaren lijkt het een containerbegrip geworden voor alles wat iemand belangrijk vindt in het leven. Je kan alles duurzaam noemen, er is niemand die het tegen zal spreken.

Heel trendy is het bijvoorbeeld om zó te ontwerpen dat alles na levensduur gerecycled kan worden, zoals gebouwdelen. Heel duurzaam zegt men. Maar in feite is het het ontkennen van het huidige probleem; een vrijbrief om te bouwen wat we willen, ‘het kan later toch hergebruikt worden’. Met andere woorden, ‘we doen nu niks en straks lossen ze het wel op’. Dit soort redeneringen zijn feitelijk zelfs de oorzaak van schaarste aan materialen, omdat we ze nu ongebreideld gebruiken en uitputten, waardoor we straks wel verplicht zijn te recyclen. Waarom nu niet zelf al met hergebruikte materialen werken? En dat is dan nog maar de fysische kant van het begrip duurzaam. Er zitten tegenwoordig ook nog de broodnodige sociale, gezondheid- en comfortassociaties in.

Volhoudbaarheid van systemen

Zelf gebruik ik tegenwoordig het woord volhoudbaar; weer enigszins terug naar de roots van de jaren ’80, toen we ons bezig hielden met milieubewustzijn en, in mijn geval, met milieubewust bouwen en niets anders. Iets meer systematisch gedacht en je hebt volhoudbaarheid van een systeem, van een community. De bronnen die daarbinnen gebruikt worden, doorlopen de cyclus in een tempo waarin het brongebruik zich weer kan herstellen. Er zijn vier elementen bij betrokken: het sluiten van de kringloop door gebruik van bronnen die daar binnen de menselijke tijdschaal geschikt voor zijn, het in de hand houden van het volume en de snelheid waarmee die bronnen gebruikt worden (levensduur, ontwerp) en het beperken van de energie die gestoken wordt in het aandrijven van die kringloop.

Ter illustratie: Op een klein eiland met één boom, kan het hout daarvan gebruikt worden om te koken, een huisje te bouwen, of een vissersboot te maken. Maar pas na pakweg 40 jaar is er een nieuwe boom teruggegroeid: volume, snelheid en energie (arbeid tijdens verwerking) komen hier samen. Volhoudbaar is dus één boom per 40 jaar. Dat geldt ook op wereldschaal. En niet alleen voor hout, maar ook voor zand en alle andere grondstoffen.

Alleen gebruik van  bronnen die in principe in  kringlopen kunnen worden beheerst door de mens, is niet voldoende meer. Daarom is het noodzakelijk om na te gaan wanneer biobased dan wel duurzaam is.

Duurzaam of volhoudbaar?

Dat brengt ons bij de finalevraag: ‘Is biobased dan duurzaam of volhoudbaar?’ Het antwoord: Geen enkel materiaal is duurzaam. Materialen zijn gewoon materialen. Het is het gebruik ervan dat bepaalt of er van duurzaamheid sprake kan zijn. Zie ook Stefan van Uffelen, voorheen BREEAM, die in het NRC meldt (zaterdag 28 februari 2015) te gaan werken aan duurzaam beton. Onzin natuurlijk. Dat bestaat niet. Net zoals duurzaam hout niet bestaat.  Als door houtgebruik de amazone sneller verdwijnt dan aangroeit, of bossen niet herplant worden, is er on-duurzaam gebruik van hout. Het is het gebruik dat bepaalt of er duurzaam mee omgegaan wordt. In de zin van de milieubelasting – die er altijd is -, wordt deze gecompenseerd over de levensduur van het gebruik. Bovendien beton, dat een aanzienlijke milieubelasting heeft, wordt vaak gebruikt voor toepassingen waar een minder belastend materiaal mogelijk was geweest.  Precies, een hernieuwbaar  materiaal.

Maar hernieuwbaar is niet per definitie volhoudbaar. Want alle materialen zijn hernieuwbaar. Het is slechts de route waarlangs die verschilt. Het gaat om de balans van de soort grondstof, het volume, de gebruikssnelheid en energie. Die balans is veel eenvoudiger te bereiken met materialen die de term biobased gevoelsmatig omvatten: grondstoffen die we als mens zelf onder controle kunnen houden en bewust regenereren binnen de gebruiksduur, en misschien wel binnen de afschrijvingstermijn.

Materialen die passen binnen de de definitie van nagroeibaar kunnen in principe het eenvoudigst op duurzame en volhoudbare wijze gebruikt worden. Dit komt doordat ze veelal functies effectiever kunnen vervullen dan materialen die ‘niet nagroeibaar’ zijn en ze bovendien een beperkte energie-input nodig hebben. Eenvoudig samengevat:  nagroeibare grondstoffen worden duurzaam gebruikt als ze binnen hun gebruikstijd nagegroeid worden.  Deze materialen vereisen de minste – solar – exergy om energiemassa te compenseren in ruimte en tijd.

Embodied energy

Een eenvoudige maat voor classificatie van materialen is de embodied energy van een (eind-)  product Of beter nog, van een geleverde functie. Embodied energy is de geïnvesteerde energie van winning tot eindproduct voor een bepaalde prestatie. De embodied energy van een biobased woning is tot de helft van een van steen of beton. Hetzelfde geldt voor kantoren, zoals Fraanje destijds ook al uitrekende. In wezen dus aangevend dat er een kortere regeneratietijd is bij gelijkblijvend volume en snelheid in de keten voor die functie. Dit wel onder de voorwaarde dat die bron en energie ook daadwerkelijk geregenereerd worden.

Cyclus

Dan rest nog het probleem van de soort geïnvesteerde energie in de keten. Fossiel kan niet, dus biobased energie dan maar? In feite is dit een vrij destructieve route. Ze worden dan misschien sneller verbruikt dan ze kunnen aangroeien. Maar belangrijker nog, ze kunnen eerst als grondstof of materiaal dienst doen, en later nog steeds voor de energie gebruikt worden. Die capaciteit verliezen ze niet. In tegenstelling tot niet-nagroeibare grondstoffen, die na afloop geen energie meer kunnen leveren. Wellicht is dat dus nog een betere definitie: biobased grondstoffen  zijn grondstoffen die als brandstof kúnnen dienen, maar waar we ze niet voor gebruiken. Nee, ook de fossielen niet.

Over de dan benodigde arbeids- en stromingsenergie hebben we het nog een andere keer. Duurzaam zijn biobased grondstoffen  alleen als ze in een tempo gebruikt worden,  dat regeneratie binnen de gebruiksduur mogelijk maakt en ze dat ook nog eens zijn geregenereerd. Gelukkig is dat met nagroeibare grondstoffen relatief eenvoudig te realiseren. Als je genoeg land hebt…